Μαρουλάς Ρεθύμνου: Πύργοι, ιστορία και ενετική γοητεία σε κρητικά μονοπάτια

Μαρουλάς Ρεθύμνου: Ενετικοί πύργοι και ιστορικά μονοπάτια στην καρδιά της Κρήτης

Στην καρδιά της Κρήτης, ο Μαρουλάς Ρεθύμνου στέκεται ως ένα χωριό με πλούσια ιστορία και ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Σύμφωνα με την παράδοση, το όνομά του προέρχεται από τη βοσκοπούλα Μαρούλη, η οποία, βόσκοντας τα πρόβατά της στην περιοχή, βρήκε μια πηγή με χωνευτικό, δροσερό νερό. Αυτή η πηγή υπάρχει στο χωριό από την εποχή της Βενετοκρατίας. Η Έλενα Κοτρωνάκη περπάτησε σε αυτό το ξεχωριστό χωριό της Κρήτης που δεν είναι… “ούτε Μάνη, ούτε Τοσκάνη”, αποκαλύπτοντας γιατί η επίσκεψη στον Μαρουλά είναι επιβεβλημένη.

Η αρχιτεκτονική ταυτότητα του Μαρουλά

Ο Μαρουλάς είναι αναγνωρισμένος ως διατηρητέο οικιστικό σύνολο από το 1980 και ως παραδοσιακός οικισμός από το 1995. Η δόμησή του χαρακτηρίζεται από πυκνότητα και στιβαρότητα. Δομείται από ενετικά μέγαρα, τα οποία διαθέτουν στέρνες στις αυλές τους και οικόσημα στις αψιδωτές τους θύρες – τις γνωστές «γυριστές πορτάρες». Το χωριό φιλοξενεί επίσης ασφαλή πυργόσπιτα με πολεμίστρες, μαρτυρίες της ιστορικής του πορείας.

Εκκλησίες, Δεσποτικό και μνημεία

Ένας μικρός οικισμός με δεκατέσσερις μικρές εκκλησίες. Οι παλαιότερες χτίστηκαν πριν από τον 13ο αιώνα. Στον Μαρουλά βρίσκεται και το Δεσποτικό, η θερινή κατοικία του Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη. Η τοξωτή του εξώθυρα μοιάζει με έναν πολύχρωμο πίνακα ζωγραφικής. Παρόντα είναι, επίσης, τα μνημεία οπλαρχηγών του παρελθόντος, τιμώντας την ιστορία.

Οι εμβληματικοί ενετικοί πύργοι του Μαρουλά

Στον Μαρουλά δεσπόζουν δύο μεγάλοι ενετικοί Πύργοι. Ο ένας έχει αναπαλαιωθεί, ενώ ο δεύτερος παραμένει σε αναμονή, αγκαλιασμένος από συρμάτινους ελκυστήρες για λόγους ασφαλείας. Αυτοί οι Πύργοι αποτελούν δείγματα σπάνιας αρχιτεκτονικής για την Κρήτη. Δεν θυμίζουν ούτε Μάνη, ούτε Τοσκάνη. Μια βόλτα στα ιδιαίτερα στενά καλντερίμια του χωριού προσφέρει ένα σύντομο ταξίδι στο χρόνο, γοητευτικό ακόμα και κάτω από συννεφιά.

Ιστορική συνέχεια και ακμή

Ο Μαρουλάς άρχισε να οικοδομείται με τη σημερινή του μορφή γύρω στον 13ο αιώνα. Ωστόσο, η πληθώρα αρχαιολογικών ευρημάτων υποδεικνύει με σιγουριά την οικιστική συνέχεια στην περιοχή, πιθανόν από τους μινωικούς χρόνους ή παλαιότερα. Διάσπαρτα κεραμικά θραύσματα, τα απομεινάρια μινωικού λατομείου και ένα μεγάλο υστερομινωικό νεκροταφείο συμπληρώνουν τα κενά στο ιστορικό παζλ. Η αίγλη του χωριού ενισχύθηκε κατά την ενετική περίοδο, μετά το 1204, όταν αρχοντικές οικογένειες επέλεξαν τον λόφο του Μαρουλά για κατοικία ή παραθερισμό. Αργότερα, ακολούθησαν και Τούρκοι αγάδες.

Η ενετική βρύση και η ιστορία της ρύπανσης

Κατηφορίζουμε πρώτα προς την Ενετική Βρύση, όπου ένα αλσύλιο με πλατάνια προσφέρει φιλόξενη δροσιά. Ένας υπεραιωνόβιος πλάτανος «συνομιλεί» με τη φυσική πηγή νερού και τις γούρνες. Η τοποθεσία θυμίζει ένα μυστικό τόπο συνάντησης σε ταινία του Παντελή Βούλγαρη. Λέγεται ότι από εκεί περνούσε ένα μινωικό μονοπάτι προς τα αγγειοπλαστεία.

Για αιώνες, αυτή η πηγή κάλυπτε τις ανάγκες ύδρευσης της περιοχής. Δυστυχώς, όχι πια, λόγω ρύπανσης στον υδροφόρο ορίζοντα. Ο τοπικός σύλλογος, σε συνεργασία με τον Περιβαλλοντικό Σύλλογο Ρεθύμνου, μετά από επταετή αγώνα, πέτυχαν το «αυτονόητο». Τον Δεκέμβριο του 2007, διακόπηκε η λειτουργία ΧΥΤΑ λίγα χιλιόμετρα μακριά από τον διατηρητέο οικισμό και έληξε το περιβαλλοντικό έγκλημα στην προστατευόμενη περιοχή Natura 2000.

Ο επιβλητικός Πύργος και οι Φάμπρικες

Επιστρέφουμε στο κέντρο του χωριού και ανηφορίζουμε προς τον επιβλητικό, τριώροφο Πύργο, με ύψος πάνω από 14 μέτρα. Θεωρείται ενετικό κτίσμα του 15ου ή 16ου αιώνα. Η «προϋπηρεσία» του περιλαμβάνει ρόλους όπως παρατηρητήριο, αρχοντόσπιτο, εξοχική κατοικία, σημείο ελέγχου της διπλανής φάμπρικας, φρουραρχείο, ορμητήριο ή καταφύγιο προστασίας από τους επαναστάτες επί Τουρκοκρατίας, καθώς και χώρος φιλοξενίας Μικρασιατών προσφύγων μετά το 1922. Ο Μητροπολίτης Τιμόθεος Βενέρης έγραφε: «Ο Πύργος ορθούμενος επί της ακρωρείας, προσβλέπει ατενώς προς το πολυτάραχον Κρητικόν Πέλαγος, τίς οίδε οποίους και οποία γεγονότα αναμένων!». Τώρα, περιστέρια κατοικούν στην σκεπή του. Πάντα κάποιοι θα εποπτεύουν εδώ…

Σε απόσταση αναπνοής βρίσκεται ο Μύλος του μεγάλου Πύργου. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη από τις δέκα Φάμπρικες του χωριού (ελαιοτριβείο και χώρος παραγωγής κρασιού και ρακής). Κλέβουμε στιγμιότυπα. Εκείνα που κρύβονται πίσω από χαραμάδες στις ξεθωριασμένες ξύλινες πόρτες. Τρία ζεύγη παράλληλες καμάρες, μυλόπετρες και πατητήρια.

Ο Μαρουλάς περιβάλλεται από αμπέλια και ελαιώνες, αιωνόβιους ή νεότερους. Υπήρξε ο πιο πλούσιος ελαιοπαραγωγικός τόπος του Ρεθύμνου. Η αμπελοκαλλιέργεια περιελάμβανε την παραγωγή του γλυκού οίνου malvazia, ο οποίος εξαγόταν σε όλη τη Μεσόγειο.

Αντιθέσεις και πολυπολιτισμικότητα

Ξετυλίγοντας τον μίτο του Μαρουλά, τα συναισθήματά μας είναι αμφιθυμικά. Θαυμάζουμε τις διαφορετικές καμαρωτές θύρες των αρχοντόσπιτων. Πολλά έχουν ανακαινιστεί, λειτουργώντας ως σπίτια, βίλες ή ξενώνες.

Ωστόσο, δεν προσπερνάμε τα ερειπωμένα σπίτια. Στα ενδότερά τους, τα βήματά μας γίνονται ασταθή. Τα πυργόσπιτα (μάταια;) περιμένουν την αναστήλωση. Καμαρωτά στέκονται κι αυτά, λόγω αναστήματος, ηλικίας, δωρικότητας και θέσης.

Η θέση του χωριού είναι φυσικά στρατηγική, και η ιδανική του θέα ανταμείβει τον επισκέπτη. Ενώ φωτογραφίζουμε τον ορίζοντα, μια φωνή μας καλωσορίζει για ρακή. Υπάρχει ένας αέρας ευγένειας όπου κι αν σταθείς. Οι κάτοικοί του είναι πάλι διαφόρων εθνικοτήτων: Κρητικοί, Βέλγοι, Γερμανοί, Ολλανδοί, Ιταλοί, Γάλλοι. Ένα χαρμάνι πολιτισμών, χωρίς επαναστάσεις…

Ο Μαρουλάς: Χειμώνας και Καλοκαίρι

Το χωριό ησυχάζει τον χειμώνα. Σε αντίθεση με τους καλοκαιρινούς μήνες, όταν είναι αγαπημένος προορισμός, τόσο κοντά στην πόλη του Ρεθύμνου. Φανταζόμαστε παρέες τουριστών να αναφυλλιάζουν τις αρχιτεκτονικές σελίδες του οικισμού και να απολαμβάνουν την πανοραμική θέα. Να μεθούν με κρητικές γεύσεις και ρακές.

Οι ήχοι του χειμώνα είναι λιγοστοί. Οι φάμπρικες λειτουργούν μόνο ως μνημεία. Στο Μετόχι, οι άνεμοι ανοιγοκλείνουν τα παράθυρα που τρίζουν σαν από ταινία του Χίτσκοκ. Μόνο περιστέρια κατοικούν εκεί, σε αυτό το εντυπωσιακό κτιριακό συγκρότημα που έλκει την προσοχή από μακριά.

Πάνω στον λόφο, τα παιδιά του χωριού μπορούν να αθλούνται σε γήπεδο με το προνόμιο της ελεύθερης θέας στον κάμπο και στο κρητικό πέλαγος. Μοναξιά ή ελευθερία;

Συνεχίζοντας τον δρόμο, αξίζει να φτάσει κανείς ως τη δυτική κορυφή, είτε για φαγητό στην ταβέρνα (μία από τις πολλές) είτε για μερικές βαθύτερες ανάσες πάνω από το βαθύ, επιβλητικό Μαρουλιανό φαράγγι. Ίσως για ένα ηλιοβασίλεμα, με μάτια ανοιχτά στον ελεύθερο κρητικό ορίζοντα. Ο Μαρουλάς αναμένει…